Çölyak nedir? Çölyak hastaları nasıl beslenmeli?

Çölyak hastalığı, gluten proteininin tüketilmesiyle tetiklenen bir otoimmün hastalıktır. Gluten, buğday, arpa, çavdar ve yulaf gibi tahıllarda bulunan bir proteindir. Çölyak hastalarında bağışıklık sistemi gluten tüketimini tehdit olarak algılar ve ince bağırsaktaki villus adı verilen tüysü yapıların hasar görmesine neden olur. Bu durum besin emilimini engeller ve başta sindirim sistemi olmak üzere vücudun birçok bölgesinde ciddi sağlık sorunlarına yol açar.

Çölyak kelimesinin anlamı ve kökeni

“Çölyak” kelimesi, Yunanca kökenli “koiliakos” kelimesinden türetilmiştir ve “karınla ilgili” anlamına gelir. Tarih boyunca karın ağrılarıyla özdeşleşen bu hastalık, eski dönemlerde de bilinmekteydi. Ancak çölyak hastalığı modern tıbbın gelişmesiyle daha detaylı incelenebilmiş ve tanı konulabilmesi kolaylaşmıştır. Günümüzde çölyak, dünya çapında giderek daha çok tanınan bir sağlık sorunu haline gelmiştir.

Çölyak hastalığı nasıl ortaya çıkar?

Çölyak, genetik yatkınlık ve çevresel faktörlerin bir araya gelmesiyle ortaya çıkar. Ailede çölyak veya diğer otoimmün hastalıkların görülmesi, bu hastalık için bir risk faktörüdür. Bunun yanında bebeklik döneminde alınan anne sütü miktarı, gluten içeren gıdalara ne zaman başlandığı ve geçirilen enfeksiyonlar gibi çevresel faktörler de çölyak hastalığının gelişiminde rol oynar.

Hastalık hangi yaşlarda görülür?

Çölyak hastalığı, her yaşta ortaya çıkabilir. Bebeklik, çocukluk, ergenlik, orta yaş veya ileri yaşlarda belirtiler gösterebilir. Özellikle çocukluk döneminde karın şişkinliği, ishal ve büyüme geriliği gibi belirtiler daha yaygın görülürken; yetişkinlerde belirtiler çok daha geniş bir yelpazeye yayılabilir ve sindirim sistemi dışında başka şikayetlerle de kendini gösterebilir.

Çölyak hastalığının belirtileri nelerdir?

Çölyak hastalığının belirtileri kişiden kişiye farklılık gösterebilir ve bazen çok hafif seyredebilir. İşte çölyak hastalığının en yaygın belirtileri:

• Sindirim sistemi belirtileri:

  • Karın ağrısı
  • Karında şişkinlik
  • Kronik ishal veya kabızlık
  • Yaşa göre kilo azlığı
  • Kusma
  • Büyük tuvalet ihtiyacının artması
  • Dışkıda anormallikler

• Diğer belirtiler:

  • Kansızlık (demir eksikliği anemisi)
  • Eklem ve kemik ağrıları
  • Büyüme geriliği
  • Ağız içinde aftlar
  • Ciltte kaşıntılı döküntüler
  • İştahsızlık ve bezginlik
  • Nedeni bilinmeyen karaciğer hastalıkları
  • Sinirlilik ve depresyon

Hastalık, bazı kişilerde hiçbir belirti vermeyebilir veya başka hastalıklarla karıştırılabilecek şekilde hafif seyredebilir.

Çölyak hastalığı nasıl teşhis edilir?

Çölyak hastalığının teşhisi birkaç aşamada yapılır. Öncelikle şüphe duyulan kişilerde kan testleri ile inceleme başlatılır. Serolojik testler, çölyak hastalığına işaret edebilir. Bu testler arasında en yaygın kullanılanlar:

• Anti-endomisyum antikorları (EMA)
• Doku transglutaminaz antikorları (tTG)

Kesin tanı koymak için ince bağırsaktan alınan biyopsi örneği incelenir. Biyopsi, villus yapısında hasar olup olmadığını doğrulamak için yapılır.

Çölyak tedavi edilmezse ne olur?

Tedavi edilmeyen çölyak hastalığı, birçok ciddi sağlık sorununa yol açabilir. Bunlar arasında:

• Malabsorpsiyon: Besinlerin emilememesi nedeniyle vitamin ve mineral eksiklikleri
• Büyüme geriliği: Çocuklarda gelişim bozuklukları
• Anemi: Kansızlık
• Kemik erimesi: Osteoporoz
• Kısırlık ve düşük riski
• Lenfoma ve bağırsak kanserleri

Bu nedenle çölyak hastalığı erken teşhis edilmeli ve gerekli tedavi süreci başlatılmalıdır.

Çölyak hastalığının tedavisi nasıl yapılır?

Çölyak hastalığının bilinen tek tedavisi, ömür boyu glutensiz bir diyet uygulamaktır. Bu diyette buğday, arpa, çavdar ve yulaf tamamen diyetten çıkarılmalıdır. Glutensiz bir diyetle bağırsaklardaki hasar zamanla iyileşir ve kişi kendini daha sağlıklı hisseder.

Glutensiz beslenmede tüketilebilecek güvenli gıdalar:

• Sebzeler ve meyveler
• Bakliyatlar
• Pirinç, mısır, patates ve kestane unu
• Taze et, balık ve tavuk (katkısız)
• Sade yağlar, zeytinyağı, bal ve reçel

Kaçınılması gereken gluten içeren gıdalar:

• Buğday, arpa, çavdar ve yulaf ürünleri (ekmek, makarna, kek vb.)
• Hazır çorbalar, soslar ve ketçap gibi gluten içeren ürünler
• Malt içeren içecekler

Çölyak hastaları nelere dikkat etmeli?

Çölyak hastalarının yaşam kalitesini artırmak için dikkat etmesi gereken bazı önemli noktalar vardır:

• Etiket okuma alışkanlığı: Market ürünlerinin içerikleri dikkatle incelenmelidir.
• Kontaminasyon riski: Glutenli ürünlerle temas etmiş gıdalardan uzak durulmalıdır.
• Kozmetik ve ilaç içerikleri: Şampuan, krem ve ilaçların gluten içerip içermediğine dikkat edilmelidir.
• Dışarıda yemek yerken: Gıdaların içeriği sorgulanmalı ve glutensiz olduğundan emin olunmalıdır.

Çölyak hastalığıyla yaşam: Öneriler ve ipuçları

• Çölyak teşhisi konduktan sonra bir diyetisyenle çalışmak, glutensiz diyet konusunda bilinçlenmeyi sağlar.

• Evde glutensiz yemek hazırlığı yaparken güvenli gıdalar kullanılmalı ve çapraz bulaşmaya dikkat edilmelidir.

• Glutensiz ürünlere erişim kolaylaştıkça çölyak hastalarının yaşam kalitesi de artmaktadır. Özellikle glutensiz gıda seçenekleri artık birçok markette bulunabilir durumdadır.
• Çocuklar için okulda glutensiz diyetin önemini öğretmek, sosyal çevrede farkındalığı artırabilir.

Unutulmamalıdır ki çölyak hastalığı, sıkı bir diyetle kontrol altına alınabilir ve sağlıklı bir yaşam sürdürülebilir. Bu hastalık, bilinçli bireyler ve toplum desteğiyle etkilerini en aza indirebilir.