Anadolu'nun manevi önderlerinden biri olarak görülen Çal Dede, kimliği belirsiz olmasına rağmen halk kültüründe önemli bir yer tutuyor. Bayındır ile Kemalpaşa arasında yer alan Ovacık Yaylası’ndaki makam mezarı ve adını taşıyan yerleşim yerleri, onun izlerini günümüze taşıyor. Halk hikayelerinde bir eren, lider veya halk kahramanı olarak anlatılan Çal Dede, hala halkın gönlünde yaşıyor ve her yıl düzenlenen şenliklerle anılıyor.
Kimliği gizemini koruyor
Çal Dede’nin yaşamı ve kimliği, tarih sayfalarında belirsizliğini korusa da, onun Türklüğün fetih ve yerleşim sürecinde etkili bir isim olduğu düşünülüyor. Ne bir zaviye, ne bir tesis hakkında yazılı kayıtlara rastlanmaması, Çal Dede’yi daha da gizemli kılıyor. Ancak, adının Kızılkeçili aşireti tarafından yaşatılması ve adına şölenler düzenlenmesi, onun büyük bir Türkmen boyunun lideri veya halk kahramanı olabileceğini düşündürüyor.
Çal Dede’nin adı yalnızca Ege’de değil, Bolu, Kastamonu, Denizli, Aydın, Çanakkale, İzmir, Manisa gibi birçok şehirde yerleşim ve semt adlarıyla yaşatılıyor. Bu yaygınlık, onun halk üzerindeki etkisinin büyüklüğünü gösteriyor.
Bir kültür şöleni: Çal Dede şenlikleri
Her yıl sonbaharda, Tire’nin Dibekçiler Yaylası’nda düzenlenen Çal Dede Şölenleri, Türklerin eski Asya kültürlerinden gelen Ay Bayramı geleneğini yaşatıyor. Kadınların ön planda olduğu bu şenliklerde, kazanlarda yemekler pişiriliyor, halk oyunları oynanıyor ve panayır havası yaşanıyor. Şölene kadınların yoğun katılımı, Türk kültüründeki eşitlikçi yapıyı vurguluyor.
Programın en ilgi çekici etkinliklerinden biri olan karakucak güreşlerinde, cazgırların mizahi tekerlemeleri izleyicileri hem güldürüyor hem de eğlendiriyor. Bu etkinlik, dağ köylerindeki halkın birlik ve dayanışma duygularını güçlendiriyor.
Halkın hafızasında Çal Dede
Yerel hikayelerde, Çal Dede aksakallı, temiz yüzlü bir dede olarak anlatılır. Rivayete göre, hayvan güderken hayıt ağacından yaptığı basit bir enstrümanla güzel ezgiler çalan Çal Dede’nin adı, halk arasında “Çal dede, dinleyelim” sözlerinden türemiştir. Bu rivayet, onun halk arasında ne kadar sevildiğini ve tanındığını ortaya koyuyor.