Anadolu Selçuklu döneminde Akşehir ve çevresinde yaşadığı rivayet edilen Nasreddin Hoca, mizah anlayışı ve hazırcevaplılığıyla tanınır. Onun tarihî bir kişilik olup olmadığı, uzun yıllardır halk bilimciler arasında tartışılan bir konu. Hoca’nın yaşadığına dair bazı belgeler bulunurken, kimi araştırmacılar Nasreddin Hoca'nın bir halk kahramanı olarak kurgulanan hayal ürünü olduğunu öne sürüyor. Tartışmalar, farklı coğrafyalarda da var olan Nasreddin Hoca'nın popüler kültürdeki yaygın rolü ile birlikte yeniden gündeme geliyor.
Varlığına dair ilk kanıt
Nasreddin Hoca’nın yaşadığına dair ilk kanıt, Hortu köyünde doğup Sivrihisar'da eğitim aldığına işaret eden yazılı kaynaklar. Akşehir'de imamlık ve tasavvufi yolda ilerlediği bilinirken, türbesini ziyaret eden Osmanlı sultanlarının kayıtlara geçmesi de Hoca’nın tarihî bir kişilik olabileceğini destekleyen bir unsur olarak öne çıkıyor. Hoca'nın hikâyeleri, Akşehir'de bulunan türbesinde yazan 1393 tarihli kitabe ile pekişirken, halk arasında yaygın inançlar ve gelenekler onun gerçek bir kişi olduğu fikrini güçlendiriyor. UNESCO tarafından 1996 yılı Nasreddin Hoca Yılı ilan edilmiş, 2022’de ise Hoca’nın mirası somut olmayan kültürel miras olarak tasdik edilmiştir.
Bireysel bir tarihi figür olarak kabul ediliyor
Buna rağmen, bazı tarihçiler ve halk bilimciler, Nasreddin Hoca’nın bir folklor ürünü olduğunu savunuyor. Özellikle Alman oryantalist Wesselski, Nasreddin Hoca'nın Arap mizah figürü Cuha'nın Türk kültüründeki uyarlaması olduğunu öne sürerken, Azerbaycanlı araştırmacı Hanefi Zeynallı da Hoca'nın bireysel bir tarihi figür olarak kabul edilmesine temkinli yaklaşıyor. Ayrıca, araştırmacılar İsmail Hami Danişmend ve Naci Kum'un Hoca'nın Kastamonu’da yaşamış bir kadı olabileceğine dair iddiaları da akademik çevrelerde tartışmalara yol açmış durumda.
Mizahın ermişi mi, tarihin gölgesinde bir efsane mi?
Halk bilimcilerin büyük bir kısmı Nasreddin Hoca’nın tarihî bir kişilik olduğu konusunda hemfikir olsa da, bazı bilim insanları Hoca’nın varlığını şüpheli bulmaya devam ediyor. Özellikle Cuha gibi diğer kültürlerdeki benzer karakterlerle bağlantılar kurularak Hoca'nın anonim halk kahramanı olabileceği düşünülüyor. Türkiye’den Özbekistan’a, Macaristan’dan Çin’e geniş bir coğrafyada anılan Nasreddin Hoca, yalnızca Türk kültürüyle değil, evrensel mizahın temsilcisi olarak da dünya kültüründe kendine yer edinmiş durumda.
