Temnos Antik Kenti, adını ilk kez tarih disiplininin babalarından Herodotos’un eserlerinde duyurmuştur. Herodotos, 1. kitabının 149. bölümünde, Temnos’u Aiol kentlerinden biri olarak anmış ve kent hakkında başka bir bilgi sunmamıştır. Ancak, kentle ilgili verdiği detaylarda Aiollular’ın topraklarının daha verimli olduğunu, fakat havasının İon’lara göre daha az güzel olduğunu belirtmiştir (Herodotos, 67).
Strabon ve diğer antik kaynaklar
Antik çağın ünlü coğrafyacısı Strabon, Temnos hakkında önemli bilgiler sunmuştur. Strabon, “Geographika” adlı eserinin 12, 13 ve 14. kitaplarında, Temnos’un günümüz İzmir il sınırlarında, Aiolis bölgesinde yer alan bir kent olduğunu belirtmiştir. Strabon, Temnos’un yanı sıra Aigai’yi ve diğer Aiolis kentlerini de aynı bölgede sıralamıştır ve Hermos Irmağı’nın bu topraklar boyunca aktığını vurgulamıştır (Strabon, 163).
Temnos’un kuruluş efsanesi
Temnos’un kuruluşu da ilginç bir efsaneye dayanır. Bizanslı Stephanos, kentle ilgili bir koloni önderinin kahine danıştığı ve kahinin verdiği olağandışı yanıtı aktarır. Efsaneye göre, Malaos adında bir önder, kentin nereye kurulması gerektiğini bilicilere sorar ve onlardan aldığı cevap üzerine, arabasının dingilinin kırıldığı yere kent kurar. Bu olay, Dumanlı Dağ eteklerinde, sarp kayalıklarda gerçekleşir ve Temnos’un temelleri burada atılır.
George E. Bean ve Temnos’a kısa bir bakış
Temnos, antik Anadolu yerleşimlerini detaylı bir şekilde inceleyen George E. Bean tarafından da ele alınmıştır. Bean, Ege Bölgesi’ndeki yerleşmeler hakkında bilgi verirken, Temnos’un isminin kesin bir şekilde tanımlandığını ve bu adı taşıyan başka bir yerleşim bulunmadığını ifade etmiştir (Bean, 80).
Temnos’un kazı tarihçesi
Temnos Antik Kenti, Menemen’in kuzeydoğusundaki dağlık alanda yer alırken, Gümüldür’deki Görece Köyü sınırlarında da bulunur. Temnos, Klasik Dönem’de gelişmiş ve M.Ö. 3. yüzyılda Pergamon topraklarına katılarak Roma hakimiyetine girmiştir. Kent, İ.S. 9. yüzyıla kadar iskân edilmeye devam etmiştir. Temnos’a dair kazılar, 2006 yılında Roma III Üniversitesi’nden Giuseppe Ragone tarafından başlatılmıştır. Yapılan jeofizik taramalar ve kazı çalışmaları, kentteki kalıntıların daha önceki arkeolojik kazılara ait izler olduğunu ortaya koymuştur. Osman Hamdi Bey’in XIX. yüzyılda yaptığı sondaj kazıları ve Alman arkeologların 1938-1940 yıllarında yaptığı kazılar da Temnos’un tarihine ışık tutan önemli çalışmalardır.